مقام ها و دستگاه های موسیقی محلی هزارگی

 موسيقي و ترانه در فرهنگ و باور هزاره ها پيوند جاودانه‌اي با زندگي آنان دارند. مقام‌هاي موسيقي هزاره ها به نام (بيت معروف) هستند. هر طايفه و تيره هزاره نوازندگان محلي ويژه‌اي دارند كه به آنها آواز خوان مي‌گويند. آنان مخارج ساليانه خود را با شركت در مراسم عروسي و جشن‌هاي ديگر به دست مي‌آورند و به كار زراعت و دامداري نيز مي‌پردازند.

آواز خوان ها مردمي عاشق پيشه و شاعر مسلك اند كه بيشتر وقت زندگي روزانه خود را صرف ساختن ابيات و ساخت موسیقی محلی می کنند. آنان در به وجود آوردن آثار و ادبيات عاميانه سرزمين هزاره ها سهم بسزايي دارند. آلات موسيقي هزاره ها، ساده، محدود و عمدتاً شامل: دمبوره، غیچک، ساز و دهل اند. آوازهاي محلي روستاهاي هزارستان با لحجه‌هاي مخصوص به خودشان، در دستگاه های گوناگون به خصوص در هنگام عروسي و شادي خوانده می شوند.

موسيقي محلی هزاره ها يکي از حوزه هاي گسترده موسيقي مقامي خراسان بزرگ و افغانستان کنونی است. نام مقام ها و دستگاه ها بيانگر نسبت هر نغمه با موضوع و سرگذشت ابداع آنهاست و اين بدان معناست که هر مقام اصيل موسيقي هزارگی در نسبت با مراسم، آئين ها و يا سنت هاي هزاره ها تکوين يافته است. به طورنمونه: مقام و دستگاه های مالستانی، بامیانی، یکاولنگی، شهرستانی و جاغوریگی بیانگر چنین ابداعی است.

مقام ها و دستگاه های موسیقی محلی هزارگی چنین اند:

 مقامگاه مخته

اصطلاح ” مخته” به معني وقت و هنگام مويه حماسی است. به آن “مختگی” هم گفته مي شود که به معني امر به مويه گري حماسی قومی است. مويه گري به معني ميتولوژيک در موسيقي عزاي هزاره ها در این روز ها هم وجود دارد؛ اگر چه علت ظهور آن ديگر، به جا آوردن آيين ها مطابق با اجزاي نهاده شده نيست، اما لااقل صورت کلي آن قابل دريافت است. مقام ” مخته” بستر ظهور اين جنس از موسيقي مويه گرانه است که این روز ها در موسیقی محلی هزاره ها باز تولید می شود. این گونه مقامی در توصيف مصداق کهن آن گل محمد ” گل مامد” نمونه کامل آن است. گل محمد، مرد شجاع، دلير و قهرمان ايل هزاره غزنی است. موسيقي دانان محلی و مويه گران بدين سان براي ” گل محمد” مويه ها کرده اند و در مقام ” مخته” اشعار فراوان خوانده اند و گريسته اند. در مقام ” مختگی” نيز که اشاره به خصايص فيزيکي و روحي قهرمان دارد، خوانندگان به صورت بداهه اشعاري خوانده اند. گل مامد، يکي از خان هاي ايل قره باغ غزنی بود که در مبارزه با حکومت جورسقاوی سرانجام به شهادت رسيد.

مقامگاه سرکوهي

مقامي کهن است که چوپان ها، مالداران و دختران مالبر، آن را با ني مي خواندند و مي نواختند. اين مقام اکنون با سازهاي ديگري نيز نواخته مي شود. ني چوپاني نامي ديگر براي انواع سرکوهي هاست که توسط چوپانان نواخته و خوانده مي شود. این مقام کهن این روز ها کم رنگ شده است، اما هستند هنوز کسانی که آن را با دوبیتی های عاشقانه بازتولید می کنند.

 مقامگاه آوایی ( پوف- فی)

زنان هزاره به روسري يا دستمال سر خود که به آن” لاته” گفته مي شود، سکه مي دوخته اند و زنان متمول جنس سکه ها را از نقره انتخاب مي کردند. در شادی ها با تکان دادن آن با لب و دستگاه آوایی خود صوت آرام و تو دماغی” غنه” می زدند که نام پوف- فی به اين موضوع اشاره دارد. این صدا از گلو تا لب و بینی پوف- فی زن را در بر می گرفت. اين نغمه آوایی اغلب در مراسم شادي و بیشتر عروسی زده مي شود و مورد علاقهً فراوان مردم هزاره است. پوف- فی اکنون کم رنگ شده است.

مقامگاه آوایی (غومبور )

هزاره ها این گونه موسیقی آوایی را مستقیم از طبیعت و مصداق بیرونی آن کبوتر گرفته اند. کوتر ها در ایام شادی های دوگانه و گرد هم آیی صبحگاهی صدایی از گلو در می آورند که هزاره ها به آن غومبور می گویند. دختران، عروسان و زنان شاد هزاره در شادی ها و عروسی ها چند تایی دور هم گرد می آیند و با هم، هم صدا، صدایی کبوتر وار از گلو در می آورند که بسیار شادی انگیز و فرحزا است. این گونه موسیقی آوایی نخست نشسته اجرا می شود اما وقتی اوج می گیرد آنان می ایستند و ضمن چرخیدن رقص گونه دامن گرد و رنگارنگ را دایره وار می چرخانند و غومبور می زنند. شده اند گاهی تمام تماشاچی ها با غومبور، زنان غومبور زن را همراهی کنند و خانه مملو از آواز و صدا شوند که در هیچ موسیقی آوایی محلی منطقه نظیر ندارد. غومبور اکنون کم رنگ شده است.

مقامگاه برزگري ( ترانه کار)

اين نغمه ها در راسته اي موسيقي کار قرار مي گيرد و در مورد درو، گرد آوری علوفه و کشاورزي است که همراه شعر با حالتي تغزلي خوانده مي شود. البته بعدها با تغييراتي توسط سازهاي ديگر نيز نواخته شده است. نمونه زیبایی این مقام و دستگاه موسیقی محلی( الله دوست و علی دوست) است که در هنگام گرد آوری علوفه (دنگر کندو) درو و آشار خوانده می شوند. نمونه های آن چنین شروع می شود: الله دوست، مولا دوست، علی الله دوست. شاه دین علی الله دوست، مولایی دین علی الله دوست و… !  که نشان از پیوند دوستی دیرینه هزاره ها با امام علی (ع) و خاندان پیامبر دارد. شاید هم با برکت و کمک آن بزرگواران کار به راحتی و آسانی به پایان برسد.

 مقامگاه چشمه خوانی (دویو دو)< /P>

 گرد آمدن دختران و عروس های هزاره بیشتر کنار چشمه ها اند. این جاست که دور از چشمان مردان دست در بنا گوش می برند و با آواز کشیده (دویو دو) می خوانند. دوبیتی های که باید خوانده شود دلتنگی های زنانه، دوری از خانواده و رنج روزگار اند. چشمه هاي قديمي و پر آب که سرچشمه رودخانه های بزرگ هزارستان و استان هاي مجاور به شمار مي آيد جایگاه این گونه آوازخونی هاست.

مقامگاه پای مزار رفتن

مزار های بزرگان دین در هزارستان محل عبادت و خواستن حاجت اند. اما در کنار عبادت، محل خوبی برای دید و باز دید است. گاهی برای دیدار های عاشقانه دختران و پسران جوان محلی زیبای است. دختران و پسران با تمام حجب و حیایی که دارند و جامعه سنتی بر آنان تحمیل کرده اند، پنهان و دور از چشم نزدیکان گوشه چشمی به هم نشان می دهند و ابراز عشق پاک و روستایی می کنند، که بس زیباست. این بهانه، ترانه ها دوبیتی ها و مقام های موسیقی محلی را نیز در پی داشته اند که نمونه زیبای آن این دوبیتی است: صبا اول خدا مزار موروم مه| بانی مزار دیدن یار موروم مه|  دیدار یار که دستگیری نمونه| بخشی دیدن گانه دار موروم مه. این مقام موسقیایی نشان از جامعه شناختی بسته هزاره ها در حوزه عاطفی دارد.

 مقامگاه جشن نوروزي و عیدی

نغمه اي که در ايام عيد نوروز و يا به مناسبت اعياد ديگر نواخته مي شود. اين نغمه به احتمال فراوان از موسيقي هاي بس کهن هزارگی است و اصالت آن در حوزه موسيقي هزارگی بسیار دیرینه است. هزاره ها در این روزها کنار هم گرد می آیند، ضمن عید مبارکی شادی می کنند و آواز می خوانند. آوازهای این روزها بیشتر در وصف بهار و سال نو و یا مبارکی عید هاست. این گونه مقامی با دمبوره نواخته می شود و گاهی غیچگ و دهل نیز به آن اضافه می شود. زنان نیز در این روز ها در گوشه های روستا گرد می آیند و به آواز خوانی می پردازند.

البته مقام ها و دستگاه های موسیقی محلی هزارگی بسیارند این ها نمونه های کوچک آن هاست. امید که توسط اهل فن گردآوری شوند.

+;نوشته شده در ;شنبه سوم بهمن 1388ساعت;18:13 توسط;شریعتی – سحر; |;